13. อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

[74]

ฌายิํ วิรชมาสีนํ, [อิจฺจายสฺมา อุทโย]

กตกิจฺจํ อนาสวํ;

ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํ;

อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ [สํพฺรูหิ (สฺยา.)], อวิชฺชาย ปเภทนํฯ

ฌายิํ วิรชมาสีนนฺติฯ ฌายินฺติ ฌายี ภควาฯ ปฐเมนปิ ฌาเนน ฌายี, ทุติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, ตติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, จตุตฺเถนปิ ฌาเนน ฌายี, สวิตกฺกสวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกวิจารมตฺเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกอวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, สปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, นิปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, สาตสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อุเปกฺขาสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สุญฺญเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อนิมิตฺเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อปฺปณิหิเตนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกิเยนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกุตฺตเรนปิ ฌาเนน ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต สทตฺถครุโกติ – ฌายิํฯ วิรชนฺติ ราโค รโช, โทโส รโช, โมโห รโช, โกโธ รโช, อุปนาโห รโช…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา รชาฯ เต รชา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุทฺโธ อรโช วิรโช นิรโช รชาปคโต รชวิปฺปหีโน รชวิปฺปยุตฺโต สพฺพรชวีติวตฺโตฯ

ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,

ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา [ปฏิวิโนทิตฺวา (ก.) มหานิ. 209] จกฺขุมา, ตสฺมา ชิโน วิคตรโชติ วุจฺจติฯ

โทโส รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โทสสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา จกฺขุมา, ตสฺมา ชิโน วิคตรโชติ วุจฺจติฯ

โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โมหสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา จกฺขุมา, ตสฺมา ชิโน วิคตรโชติ วุจฺจตีติฯ –

วิรชํ …เป.…ฯ

อาสีนนฺติ นิสินฺโน ภควา ปาสาณเก เจติเยติ – อาสีโนฯ

นคสฺส [นครสฺส (ก.)] ปสฺเส อาสีนํ, มุนิํ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;

สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติฯ

เอวมฺปิ ภควา อาสีโนฯ อถ วา, ภควา สพฺโพสฺสุกฺกปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อาสีโน วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติฯ เอวมฺปิ ภควา อาสีโนติ – ฌายิํ วิรชมาสีนํ ฯ

อิจฺจายสฺมา อุทโยติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.… อุทโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา อุทโยฯ

กตกิจฺจํ อนาสวนฺติ พุทฺธสฺส ภควโต กิจฺจากิจฺจํ กรณียากรณียํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายติํ อนุปฺปาทธมฺมํฯ ตสฺมา พุทฺโธ กตกิจฺโจฯ

ยสฺส จ วิสตา [ยสฺส ปริปตา (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. 202] นตฺถิ, ฉินฺนโสตสฺส ภิกฺขุโน;

กิจฺจากิจฺจปฺปหีนสฺส, ปริฬาโห น วิชฺชตีติฯ

กตกิจฺจํ อนาสวนฺติฯ อาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ เต อาสวา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุทฺโธ อนาสโวติ – กตกิจฺจํ อนาสวํฯ

ปารคุํ สพฺพธมฺมานนฺติ ภควา สพฺพธมฺมานํ อภิญฺญาปารคู ปริญฺญาปารคู ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคูฯ อภิญฺญาปารคู สพฺพธมฺมานํ, ปริญฺญาปารคู สพฺพทุกฺขานํ, ปหานปารคู สพฺพกิเลสานํ, ภาวนาปารคู จตุนฺนํ มคฺคานํ, สจฺฉิกิริยาปารคู นิโรธสฺส, สมาปตฺติปารคู สพฺพสมาปตฺตีนํฯ

โส วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมิํ สีลสฺมิํ; วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมิํ สมาธิสฺมิํ; วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปญฺญาย; วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยาฯ โส ปารคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโตฯ โส วุตฺตวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ปารคุํ สพฺพธมฺมานํฯ

อตฺถิ ปญฺเหน อาคมนฺติ ปญฺเหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ, ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อาคโตมฺหิ, ปญฺหํ โสตุกาโม อาคโตมฺหีติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํฯ อถ วา, ปญฺหตฺถิกานํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกามานํ ปญฺหํ โสตุกามานํ อาคมนํ อภิกฺกมนํ อุปสงฺกมนํ ปยิรุปาสนํ อตฺถีติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํฯ อถ วา, ปญฺหาคโม ตุยฺหํ อตฺถิ, ตฺวมฺปิ ปหุ ตฺวมสิ อลมตฺโต มยา ปุจฺฉิตํ กเถตุํ วิสชฺเชตุํ, วหสฺเสตํ ภารนฺติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํฯ

อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูหีติ อญฺญาวิโมกฺโข วุจฺจติ อรหตฺตวิโมกฺโขฯ อรหตฺตวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิฯ

อวิชฺชาย ปเภทนนฺติ อวิชฺชาย เภทนํ ปเภทนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – อวิชฺชาย ปเภทนํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ฌายิํ วิรชมาสีนํ, [อิจฺจายสฺมา อุทโย]

กตกิจฺจํ อนาสวํ;

ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํ;

อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ, อวิชฺชาย ปเภทน’’นฺติฯ

[75]

ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ, [อุทยาติ ภควา]

โทมนสฺสาน จูภยํ;

ถินสฺส [ถีนสฺส (สฺยา.)] จ ปนูทนํ, กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํฯ

ปหานํ กามจฺฉนฺทานนฺติฯ ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปิปาสา กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ ปหานํ กามจฺฉนฺทานนฺติ กามจฺฉนฺทานํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ปหานํ กามจฺฉนฺทานํฯ อุทยาติ ภควาติฯ อุทยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุทยาติ ภควาฯ

โทมนสฺสาน จูภยนฺติฯ โทมนสฺสาติ ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนาฯ โทมนสฺสาน จูภยนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส จ โทมนสฺสสฺส จ อุภินฺนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – โทมนสฺสาน จูภยํฯ

ถินสฺส จ ปนูทนนฺติฯ ถินนฺติ ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนา ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา [ถีนํ ถียนา (สฺยา.)] ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺสฯ ปนูทนนฺติ ถินสฺส จ ปนูทนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ถินสฺส จ ปนูทนํฯ

กุกฺกุจฺจานํ นิวารณนฺติฯ กุกฺกุจฺจนฺติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํฯ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา…เป.… อวชฺเช วชฺชสญฺญิตา, วชฺเช อวชฺชสญฺญิตาฯ ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข, อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํฯ อปิ จ, ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข – กตตฺตา จ อกตตฺตา จฯ

กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข ฯ ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริต’’นฺติ…เป.… ‘‘กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริต’’นฺติ…เป.… ‘‘กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ…เป.… ‘‘กตํ เม อทินฺนาทานํ, อกตา เม อทินฺนาทานา เวรมณี’’ติ…เป.… ‘‘กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร, อกตา เม กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี’’ติ…เป.… ‘‘กโต เม มุสาวาโท, อกตา เม มุสาวาทา เวรมณี’’ติ…เป.… ‘‘กตา เม ปิสุณา วาจา [ปิสุณวาจา (ก.)], อกตา เม ปิสุณาย วาจาย เวรมณี’’ติ…เป.… ‘‘กตา เม ผรุสา วาจา, อกตา เม ผรุสาย วาจาย เวรมณี’’ติ…เป.… ‘‘กโต เม สมฺผปฺปลาโป, อกตา เม สมฺผปฺปลาปา เวรมณี’’ติ…เป.… ‘‘กตา เม อภิชฺฌา, อกตา เม อนภิชฺฌา’’ติ…เป.… ‘‘กโต เม พฺยาปาโท, อกโต เม อพฺยาปาโท’’ติ…เป.… ‘‘กตา เม มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ , อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโขฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโขฯ

อถ วา, ‘‘สีเลสุมฺหิ อปริปูรการี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ…เป.… ‘‘โภชเน อมตฺตญฺญุมฺหี’’ติ… ‘‘ชาคริยํ อนนุยุตฺโตมฺหี’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโตมฺหี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ, ปญฺจินฺทฺริยานีติ, ปญฺจ พลานีติ, สตฺต โพชฺฌงฺคาติ, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริญฺญาตํ, สมุทโย เม อปฺปหีโน, มคฺโค เม อภาวิโต, นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโขฯ

กุกฺกุจฺจานํ นิวารณนฺติ กุกฺกุจฺจานํ อาวรณํ นีวรณํ ปหานํ อุปสมํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํฯ เตนาห ภควา –

‘‘ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ, [อุทยาติ ภควา]

โทมนสฺสาน จูภยํ;

ถินสฺส จ ปนูทนํ, กุกฺกุจฺจานํ นิวารณ’’นฺติฯ

[76]

อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ , ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;

อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ, อวิชฺชาย ปเภทนํฯ

อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺติฯ อุเปกฺขาติ ยา จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา จิตฺตสมตา [จิตฺตสมโถ (สฺยา.) มหานิ. 207] จิตฺตปฺปสฺสทฺธตา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺสฯ สตีติ ยา จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขํ อารพฺภ สติ อนุสฺสติ…เป.… สมฺมาสติฯ อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺติ จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขา จ สติ จ สุทฺธา โหนฺติ วิสุทฺธา สํสุทฺธา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา มุทุภูตา กมฺมนิยา ฐิตา อาเนญฺชปฺปตฺตาติ – อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํฯ

ธมฺมตกฺกปุเรชวนฺติ ธมฺมตกฺโก วุจฺจติ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ โส อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อญฺญาวิโมกฺขสฺสาติ, เอวมฺปิ ธมฺมตกฺกปุเรชวํฯ อถ วา, ธมฺมตกฺโก วุจฺจติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ สา อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อญฺญาวิโมกฺขสฺสาติ , เอวมฺปิ ธมฺมตกฺกปุเรชวํฯ อถ วา, ธมฺมตกฺโก วุจฺจติ จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาควิปสฺสนาฯ สา อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อญฺญาวิโมกฺขสฺสาติ – เอวมฺปิ ธมฺมตกฺกปุเรชวํฯ

อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมีติ อญฺญาวิโมกฺโข วุจฺจติ อรหตฺตวิโมกฺโขฯ อรหตฺตวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิฯ

อวิชฺชาย ปเภทนนฺติฯ อวิชฺชาติ ทุกฺเข อญฺญาณํ…เป.… อวิชฺชา โมโห อกุสลมูลํฯ ปเภทนนฺติ อวิชฺชาย ปเภทนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – อวิชฺชาย ปเภทนํฯ เตนาห ภควา –

‘‘อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ, ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;

อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ, อวิชฺชาย ปเภทน’’นฺติฯ

[77]

กิํสุ สํโยชโน โลโก, กิํสุ ตสฺส วิจารณํ;

กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติฯ

กิํสุ สํโยชโน โลโกติ โลกสฺส สํโยชนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโสฯ เกน โลโก ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธติ – กิํสุ สํโยชโน โลโกฯ

กิํสุ ตสฺส วิจารณนฺติ กิํสุ ตสฺส จารณํ วิจารณํ ปฏิวิจารณํฯ เกน โลโก จรติ วิจรติ ปฏิวิจรตีติ – กิํสุ ตสฺส วิจารณํฯ กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตีติ กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน วูปสเมน ปฏินิสฺสคฺเคน ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘กิํสุ สํโยชโน โลโก, กิํสุ ตสฺส วิจารณํ;

กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตี’’ติฯ

[78]

นนฺทิสํโยชโน โลโก, วิตกฺกสฺส วิจารณา;

ตณฺหาย วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติฯ

นนฺทิสํโยชโน โลโกติ นนฺที วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ, อยํ วุจฺจติ นนฺทีฯ ยา นนฺที โลกสฺส สํโยชนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส, อิมาย นนฺทิยา โลโก ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธติ – นนฺทิสํโยชโน โลโกฯ

วิตกฺกสฺส วิจารณาติฯ วิตกฺกาติ นว วิตกฺกา – กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหิํสาวิตกฺโก, ญาติวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก , อมราวิตกฺโก, ปรานุทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโกฯ อิเม วุจฺจนฺติ นว วิตกฺกาฯ อิเม นว วิตกฺกา โลกสฺส จารณา วิจารณา ปฏิวิจารณาฯ อิเมหิ นวหิ วิตกฺเกหิ โลโก จรติ วิจรติ ปฏิวิจรตีติ – วิตกฺกสฺส วิจารณาฯ

ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตีติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตีติ ตณฺหาย วิปฺปหาเนน วูปสเมน ปฏินิสฺสคฺเคน ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติฯ เตนาห ภควา –

‘‘นนฺทิสํโยชโน โลโก, วิตกฺกสฺส วิจารณา;

ตณฺหาย วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตี’’ติฯ

[79]

กถํ สตสฺส จรโต, วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌติ;

ภควนฺตํ ปุฏฺฐุมาคมา, ตํ สุโณม วโจ ตวฯ

กถํ สตสฺส จรโตติ กถํ สตสฺส สมฺปชานสฺส จรโต วิหรโต อิริยโต วตฺตยโต ปาลยโต ยปยโต ยาปยโตติ – กถํ สตสฺส จรโตฯ

วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌตีติ วิญฺญาณํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ – วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌติฯ

ภควนฺตํ ปุฏฺฐุมาคมาติ พุทฺธํ ภควนฺตํ ปุฏฺฐุํ ปุจฺฉิตุํ ยาจิตุํ อชฺเฌสิตุํ ปสาเทตุํ อาคมฺหา อาคตมฺหา อุปาคตมฺหา สมฺปตฺตมฺหา, ‘‘ตยา สทฺธิํ สมาคตมฺหา’’ติ – ภควนฺตํ ปุฏฺฐุมาคมาฯ

ตํ สุโณม วโจ ตวาติฯ ตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ สุโณม อุคฺคณฺหาม ธาเรม อุปธาเรม อุปลกฺเขมาติ – ตํ สุโณม วโจ ตวฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘กถํ สตสฺส จรโต, วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌติ;

ภควนฺตํ ปุฏฺฐุมาคมา, ตํ สุโณม วโจ ตวา’’ติฯ

[80]

อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, เวทนํ นาภินนฺทโต;

เอวํ สตสฺส จรโต, วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌติฯ

อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ เวทนํ นาภินนฺทโตติ อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ [น อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ (สฺยา.)], อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติฯ อชฺฌตฺตํ สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี [อิทํ ปทํ นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก] วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; อชฺฌตฺตํ วยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป.… อชฺฌตฺตํ สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป.… พหิทฺธา สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; พหิทฺธา วยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป.… พหิทฺธา สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป.… อชฺฌตฺตพหิทฺธา สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป.… อชฺฌตฺตพหิทฺธา วยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป.… อชฺฌตฺตพหิทฺธา สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติฯ อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป.… อนภาวํ คเมติฯ

อถ วา, เวทนํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติฯ เวทนํ ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต…เป.… นิสฺสรณโต ปสฺสนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติฯ อิเมหิ จตฺตาลีสาย [ทฺวาจตฺตาฬีสาย (สฺยา.)] อากาเรหิ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ เวทนํ นาภินนฺทโตฯ

เอวํ สตสฺส จรโตติ เอวํ สตสฺส สมฺปชานสฺส จรโต วิหรโต อิริยโต วตฺตยโต ปาลยโต ยปยโต ยาปยโตติ – เอวํ สตสฺส จรโตฯ

วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌตีติ ปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ อปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ อาเนญฺชาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ – วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌตีฯ เตนาห ภควา –

‘‘อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, เวทนํ นาภินนฺทโต;

เอวํ สตสฺส จรโต, วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ

สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ

อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส เตรสโมฯ

14. โปสาลมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

[81]

โย อตีตํ อาทิสติ, [อิจฺจายสฺมา โปสาโล]

อเนโช ฉินฺนสํสโย;

ปารคุํ [ปารคู (สฺยา. ก.)] สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํฯ

โย อตีตํ อาทิสตีติฯ โยติ โย โส ภควา สยมฺภูฯ อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, พเลสุ จ วสีภาวํฯ อตีตํ อาทิสตีติ ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตมฺปิ อาทิสติ, อนาคตมฺปิ อาทิสติ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อาทิสติฯ